Choć srogie zimy są już rzadkością, to problem z utrzymaniem odpowiedniej temperatury w domach wciąż jest duży – zmaga się z nim co piąty mieszkaniec naszego województwa. Blisko połowa ankietowanych odczuwa w związku z tym negatywne skutki zdrowotne[1]. Ubóstwo energetyczne było głównym tematem Forum Czystego Powietrza, które odbyło się w Centrum Nauki Kopernik w Warszawie. W wydarzeniu wzięli udział m.in. marszałek Adam Struzik, członkini zarządu województwa mazowieckiego Janina Ewa Orzełowska oraz prezydent Warszawy Rafał Trzaskowski.

 

Samorząd Mazowsza przeprowadził w tym roku badania dotyczące ubóstwa energetycznego w naszym województwie oraz jego przyczyn. – To pierwsze w Polsce tak pogłębione badanie zjawiska ubóstwa energetycznego. Nie dość, że zostały one przeprowadzone na wyjątkowo licznej, w pełni reprezentatywnej grupie mieszkańców naszego województwa, to miało ono charakter wieloaspektowy. Pozwoliło pokazać różne oblicza ubóstwa energetycznego, wskazać zagrożenia dla pogłębiania się tego zjawiska i podkreślić skalę kosztów społecznych, które poniesiemy wszyscy, jeśli nie będziemy przeciwdziałać ubóstwu energetycznemu – mówi Adam Struzik, marszałek województwa mazowieckiego.

 

Definicja ubóstwa energetycznego a jego skala

Z badania zleconego przez Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej wynika, że od 7,1 do 38,1 proc. mieszkańców Mazowsza jest dotkniętych ubóstwem energetycznym. Liczba ta waha się w zależności od przyjętej definicji tego zjawiska. Ubóstwo energetyczne to sytuacja, w której ktoś nie jest w stanie zapewnić odpowiedniego, akceptowalnego poziomu komfortu termicznego w swoim miejscu zamieszkania. Ten rodzaj ubóstwa ma też miejsce wtedy, gdy dostęp do takich usług i produktów energetycznych jak np. ciepła woda, ogrzewanie, chłodzenie, oświetlenie i energia do zasilania urządzeń jest poważnie ograniczony ze względu na dochody lub stan techniczny zamieszkiwanych pomieszczeń.

 

Aż 7,1 proc. badanych nie jest w stanie zaspokoić podstawowych potrzeb energetycznych. Za to 38,1 proc. spełnia te potrzeby, ale musi je realizować w sposób bardzo oszczędny – przeznacza więcej niż 10 proc. budżetu domowego na wydatki związane z energią i ogrzewaniem.

 

Ciepło pochodzące z sieci ciepłowniczej to przywilej ok. 40 proc., a odsetek wykorzystujących odnawialne źródła energii nie przekracza 7 proc. To jedne z wielu obserwacji wynikających z diagnozy ubóstwa energetycznego w naszym województwie. Jak zauważa członkini zarządu województwa mazowieckiego Janina Ewa Orzełowska, ubóstwo energetyczne staje się realnym problemem tysięcy mieszkańców. – Już dziś widzimy, że wiele gospodarstw nie może zapewnić sobie wystarczającego poziomu ciepła i energii elektrycznej do zasilania urządzeń i do oświetlenia. Stąd pomysł na kolejne programy wsparcia.

 

Niewątpliwie jest potrzebna ogólnopolska strategia przeciwdziałania temu problemowi. Warto docenić realizowane już programy wsparcia, w tym promować budownictwo efektywne energetyczne. Z diagnozy wynika również, że konieczne jest zwiększanie świadomości ekologicznej, które – szczególnie u osób starszych – nie jest na zbyt wysokim poziomie. – Badania umożliwia nam zweryfikowanie form wsparcia, być może pozwolą nam nakierować tę pomoc na gminy, adresując je do osób najbardziej potrzebujących – zauważa Marcin Podgórski – dyrektor Departamentu Gospodarki Odpadami, Emisji i Pozwoleń Zintegrowanych w UMWM.

 

Samorząd przeznaczy w tym roku ponad 32 mln zł na czyste powietrze

Sejmik Województwa Mazowieckiego od lat podejmuje szereg działań ukierunkowanych na ochronę klimatu i dbałość o czyste powietrze. Jednym z nich są programy wsparcia, w ramach których władze regionu dofinansowują działania gmin i powiatów.

 

• „Mazowsze dla czystego ciepła”

W tym roku władze regionu chcą przeznaczyć ponad 5 mln zł na wymianę węglowych źródeł ciepła, a także na rekompensaty w związku ze zwiększonymi kosztami eksploatacji źródeł niskoemisyjnych po ich instalacji. Chodzi nie tylko o wymianę pieców, lecz także instalację pomp ciepła, paneli fotowoltaicznych czy przeprowadzenie termomodernizacji. Po stronie gmin leży wskazanie najważniejszych potrzeb i miejsc, do których pieniądze powinny trafić. Do programu zgłosiło się w tym roku ponad 86 gmin.

 

• „Mazowsze dla czystego powietrza”

To program, w ramach którego samorządy lokalne mogą otrzymać wsparcie z budżetu województwa na realizację działań służących poprawie jakości powietrza, wynikających w uchwały antysmogowej i POP. W ramach dotychczasowych edycji programu samorząd województwa przeznaczył na realizację ponad 800 projektów (edukacyjnych, inwentaryzacyjnych, kontrolnych, ekologicznych i związanych z poprawą mikroklimatu) blisko 52,5 mln zł. W tym roku nabory już rozstrzygnięto i wiadomo, że do 113 gmin trafi pomoc o wartości ponad 10,2 mln zł.

 

• Środki z UE – „Mazowsze bez smogu”

W ramach nowej perspektywy finansowej FEM 2021–2027 samorząd województwa planuje zrealizowanie projektu „Mazowsze bez smogu”. Zakłada on utworzenie serwisu internetowego i zatrudnienie w mazowieckich gminach i starostwach ekodoradców, którzy pomogą mieszkańcom zdecydować o potrzebie przeprowadzenia termomodernizacji, jej zakresie i racjonalnych nakładach finansowych. Realizatorami projektu będą Województwo Mazowieckie i 98 gmin z terenu województwa mazowieckiego. Gminy będą pełniły rolę Partnerów projektu. Zakres partycypacji gmin w projekcie będzie ograniczony do elementu związanego z zatrudnieniem 117 ekodoradców oraz realizacją przez nich działań związanych m.in. z doradztwem energetycznym i ekologicznym, kontrolami przestrzegania zapisów uchwały antysmogowej, edukacją oraz przeciwdziałaniem ubóstwu energetycznemu. Województwo pełni funkcję lidera projektu oraz jest beneficjentem. Wartość projektu jest szacowana na blisko 170 mln zł. W dniu 16 lutego 2024 r. został złożony wniosek do Mazowieckiej Jednostki Wdrażania Programów Unijnych i aktualnie czekamy na weryfikację.

 

Wspólne działania z m. st. Warszawa

 

Na Mazowszu obowiązuje uchwała antysmogowa

W 2017 r. Sejmik Województwa Mazowieckiego przyjął uchwałę antysmogową, w której zostały wskazane rodzaje paliw i urządzeń grzewczych, których użytkowanie wpływa negatywnie na jakość powietrza, w związku z czym nie powinno się ich stosować. Nowelizacja uchwały z 2022 r. wpisuje się w trendy europejskie. Pełne i konsekwentne wdrożenie jej zapisów może skutkować zmniejszeniem emisji CO₂ o około 3,6 megaton rocznie, co odpowiada 775 tys. samochodów usuniętych z dróg[2]. Na Mazowszu do wymiany jest ponad

 

Mazowiecka uchwała antysmogowa wprowadziła zakaz spalania węgla od października 2023 r. w Warszawie, natomiast od 2028 r. – w powiatach z obszaru statystycznego NUTS2, który obejmuje powiaty: grodziski, legionowski, miński, nowodworski, piaseczyński, pruszkowski, otwocki, warszawski zachodni i wołomiński). Całkowity zakaz spalania węgla nie obejmuje obecnie pozostałej części województwa. Jednak od 1 lipca 2018 r. na całym Mazowszu nie można używać paliw najgorszej jakości, tj. węgla brunatnego i jego pochodnych, mułów, flotokoncentratów węglowych i węgla kamiennego drobnej frakcji (0-3 mm).

 

Negatywne skutki zdrowotne smogu

Smog jest podstępny. Działa niezauważalnie i prowadzi do śmiertelnych skutków, atakując serce, płuca i inne organy. Jak pokazują badania, co piąty zgon na świecie następuje w wyniku zanieczyszczenia powietrza[3]. Na Mazowszu z tego powodu umiera przedwcześnie ok. 6 tys. osób rocznie[4]. Z najnowszych badań naukowców z Energy Policy Institute na Uniwersytecie w Chicago wynika, że oddychanie powietrzem, w którym stężenie pyłu PM 2,5 jest przekroczone, skraca życie o ponad 2 lata, czyli bardziej niż palenie, spożywanie alkoholu, zakażenie wirusem HIV czy konflikty zbrojne[5].

 

Codzienny kontakt z zanieczyszczeniami powietrza powoduje choroby układu oddechowego i krwionośnego, zaostrzenie astmy, alergii, powstawanie nowotworów, a także pogorszenie zdrowia psychicznego, m.in. problemy z koncentracją i depresja, oraz cukrzycę i otyłość^[6]. Zanieczyszczone powietrze jest szczególnie niebezpieczne dla kobiet w ciąży i dzieci (również w wieku prenatalnym).